Dzayer
Dzayer d tamurt tameqqrant, tebḍa ɣef sin n yimuren imeqqranen : tamnaḍt n ugafa llan deg-s yizuɣar, idurar, iɣezran d yegʷnan ay d-yezgan s yidis n Yilel Agrakal akked temnaḍt n wenẓul ay yeṭṭfen 4 n yimuren ɣef 5 seg wakal n tmurt, d tin umi qqaren "Tiniri Tameqqrant" neɣ "Aneẓruf"[1].
Akalen
Deg umur n ugafa n tmurt, llan sin n yizurar n yidurar ay izegren tamurt seg tlisa n Meṛṛuk arma d agmuḍ n tmurt, s yidis n Yilel Agrakal.
Azrar n yidurar n ugafa d win umi qqaren "Aṭlas n Utell". Amur ameqqran seg yiɣuram n Dzayer zgant-d deg yizuɣar ay d-yezgan gar yidurar n Waṭlas n Utell d Yilel Agrakal. Akal n yizuɣar-a yekruẓ yerna amur ameqqran seg yimezdaɣ n tmurt din ay zedɣen. Tamnaḍt-a n ugafa n Dzayer aydeg ddukklen yidurar d yizuɣar qqaren-as "Atell", yerna llan deg-s yidurar n Waṭlas n Utell, iɣezran ay d-yezgan gar yidurar-a d yizuɣar am win n Tmettijt, yerna akal ay yudsen ilel d tewririn, maca ttilin gar-asent yideggen yudren anda ay ttwasulin yisugan[2].
Azrar n yidurar n wenẓul d win umi qqaren "Aṭlas n Uneẓruf" yerna d wid ay d idurar ay d-yesbedden ijdi n Uneẓruf akken ur d-yettaweḍ ara ɣer ugafa azegzaw n tmurt. Gar sin-a n yezraren n yidurar, tella yiwet n temnaḍt d tahrawant n tewririn d yegʷnan, d tin umi qqaren "Igʷnan Unnigen". Tamnaḍt-a d taqurant yerna llan deg-s yigelmimen n tisent.
Sin-nni n yizurar n yidurar n ugafa n tmurt (Aṭlas n Utell d Waṭlas n Uneẓruf) ttemlilin deg wegmuḍ n tmurt n Dzayer. Deg temnaḍt aydeg ttemlilin, akal d unnig ama s yidis n yilel (timnaḍin n Ǧiǧel, Skikda d Ɛennaba), ama s jaj n tmurt (Qsenṭina). Deg wenẓul n temnaḍt-a, ad naf daɣ idurar n Wewras d Yilemmucen ay yuḍanen d amur seg yidurar n Waṭlas yerna idurar-a ttsiɣin arma d tilisa gar Dzayer d Tunes. Idurar-a seg zik ay llan d tamnaḍt wuɣur yulɣa ad yadef ucengu.
Aneẓruf d tamnaḍt tahrawant aṭas, kra seg temnaḍin-ines idel-itent yijdi, ma d tiyaḍ, d iẓra ay tent-yedlen. Kra n temnaḍin, asmi ara d-iwet deg-sent wenẓar, ḥemmlen yiɣezran-nsent, ma d timnaḍin nniḍen, ɣer-sent daɣ aman ay d-yetteffɣen seg ddaw tmurt, yerna d aya akk ay yettaǧǧan ad ilin yimedwan d wazuḥ n tizzegzewt deg temnaḍin-a.